การรับมือกับลักษณะอากาศ...การปรับตัวให้เข้ากับภูมิอากาศ

ลักษณะอากาศ (weather) คือเหตุการณ์หรือปรากฏการณ์ทางสภาพอากาศที่เกิดขึ้น ณ เวลาและสถานที่ต่างๆ ซึ่งส่งผลกระทบทั้งเชิงบวกหรือเชิงลบต่อกิจกรรมชีวิตความเป็นอยู่ของคนและสังคม เช่น ฝนตก น้ำท่วม อากาศร้อนจัดหนาวจัด เป็นต้น ซึ่งผลกระทบที่เกิดขึ้นอาจจะมากหรือน้อยก็จะขึ้นกับความเสี่ยงต่อเหตุการณ์ (risk) ความอ่อนไหว (sensitivity) และศักยภาพในการตอบสนองหรือรับมือต่อเหตุการณ์ (coping capacity) ซึ่งปัจเจกบุคคลและครัวเรือนที่เป็นสมาชิกในชุมชนนั้นๆ แต่ละรายก็จะมีความเปราะบาง (vulnerability) ต่อลักษณะอากาศที่แตกต่างกัน ซึ่งส่วนหนึ่งก็มาจากขีดความสามารถในการรับมือที่แตกต่างกันซึ่งเป็นปัจจัยเฉพาะตัวหรือเฉพาะครัวเรือน การปรับการรับมือที่ระดับบุคคลหรือระดับครัวเรือนมักจะเป็นการปรับตัวที่มีประสิทธิผลสูงต่อการตอบสนองต่อลักษณะอากาศ

ความเปราะบาง (vulnerability) ของภาคส่วน (sector) หรือระบบ (system) ทางเศรษฐกิจ สังคมหรือนิเวศใดๆ จะขึ้นกับ 3 ปัจจัย 

·   ความเสี่ยง (risk) คือโอกาสหรือความน่าจะเป็นที่ลักษณะอากาศในอนาคตของพื้นที่อาจจะเปลี่ยนแปลงขนาดหรือรูปแบบความแปรปรวนไปจากในปัจจุบัน อันเป็นผลมาจากการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ โดยที่ความเสี่ยงจากการเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศนี้อาจจะประมาณจากการใช้โมเดลทางภูมิอากาศ หรืออาจจะอนุมานจากความรู้ประสบการณ์ในรูปแบบอื่นๆ ก็ได้ในการคาดเดาว่าตัวแปร (variable) ทางอุตุนิยมวิทยา และตัวแปรทางกายภาพชีวภาพอื่นๆ ของระบบนิเวศจะเป็นอย่างไร ในอนาคต

·   ความอ่อนไหว (sensitivity) ได้แก่รูปแบบและขนาดของความเกี่ยวพันระหว่างภาคส่วนหรือระบบเชิงนิเวศหรือเชิงสังคม ต่อตัวแปรทางอุตุนิยมวิทยาและตัวแปรทางกายภาพชีวภาพ เช่น ผลผลิตข้าวจะสัมพันธ์กับค่าเฉลี่ยและความแปรปรวนของอุณหภูมิ ปริมาณฝน ความเข้มแสง ฯลฯ ของฤดูกาลผลิต เป็นต้น ซึ่งความสัมพันธ์เหล่านี้อาจเปลี่ยนแปลงรูปแบบไปจากเดิมในอนาคตเนื่องจากเงื่อนไขอื่นๆ อีกด้วย 

·   ศักยภาพในการรับมือ (coping capacity) ซึ่งถูกกำหนดโดยปัจจัยภายในทางเศรษฐกิจ สังคม การเมือง ความหลากหลายทางนิเวศ ฯลฯ และปัจจัยภายนอก เช่น นโยบายระดับชาติ ทุน สินเชื่อ เครือข่าย ความรู้และโอกาสการเข้าถึงเทคโนโลยีเป็นต้น

ภูมิอากาศ (climate) คือภาพรวมของลักษณะอากาศของพื้นที่ใดพื้นที่หนึ่งซึ่งได้จากการสังเกตหรือเก็บรวบรวมข้อมูลในระยะยาว เช่น 30 ปี แล้วนำมาประมวลให้เป็นองค์ความรู้ของพื้นที่ ซึ่งอาจจะเป็นในรูปของค่าทางสถิติหรือพารามีเตอร์ทางคณิตศาสตร์บางอย่างเพื่อให้เป็นตัวแทนของลักษณะอากาศของพื้นที่นั้นๆ เช่นการใช้ค่าเฉลี่ย ค่าสูงสุดต่ำสุด หรือความถี่ของเหตุการณ์ทางสภาพของอากาศบางอย่างเป็นต้น หรืออาจจะเป็นองค์ความรู้พื้นถิ่นของชุมชนซึ่งบ่อยครั้งถูกละเลยจนสูญหายไปมากแล้ว

การรับมือเพื่อลดความเปราะบางของชุมชนต่อภูมิอากาศมักจะเป็นกิจกรรมหรือมาตรการเชิงกว้าง ซึ่งสามารถประยุกต์ใช้ได้กับคนส่วนใหญ่หรือครัวเรือนจำนวนมากในชุมชนนั้น หรือเป็นการสร้างระบบหรือแนวทางร่วมกันเพื่อเสริมให้การรับมือในองค์รวมมีประสิทธิภาพหรือคุ้มค่าในทางเศรษฐศาสตร์มากขึ้น มากกว่าเป็นกิจกรรมแบบแบบเฉพาะเจาะจง ลงไปยังสมาชิกแต่ละรายของชุมชนนั้นๆ

การรับมือกับลักษณะอากาศอาจจะสอดคล้องหรือไม่สอดคล้องกับภูมิอากาศของพื้นที่นั้นๆ ก็ได้ ในขณะเดียวกันการปรับตัวที่สอดคล้องกับภูมิอากาศก็อาจจะไม่สอดคล้องกับเงื่อนไขทางเศรษฐกิจสังคมในปัจจุบันของชุมชนก็ได้ เช่น การปลูกบ้านแบบติดพื้นดินในปัจจุบันอาจจะพออาศัยอยู่ได้ในพื้นที่ราบภาคกลางซึ่งมีน้ำท่วมตามธรรมชาติได้เป็นประจำโดยอาจจะต้องมีการถมยกระดับพื้นดินขึ้นมาหรือการสร้างกำแพงเพื่อป้องกันน้ำท่วมซึ่งนำไปสู่ผลกระทบต่อเนื่อง ทางเศรษฐกิจ สังคมและสิ่งแวดล้อมต่างๆ ที่ตามมาเนื่องจากความไม่สอดคล้องกับภูมิอากาศ ในขณะที่การปลูกบ้านแบบใต้ถุนสูงเพื่อให้น้ำไหลผ่านได้เมื่อมีน้ำท่วมอาจจะสอดคล้องกับภูมิอากาศมากกว่าแต่วิถีชีวิตหรือปัจจัยอื่นๆ ในปัจจุบันอาจจะไม่เอื้อสำหรับบ้านในลักษณะนี้อีกต่อไปก็ได้

ดังนั้นการหาจุดสมดุลย์ระหว่างการปรับตัวระดับปัจเจกเพื่อรับมือกับลักษณะอากาศ และการปรับตัวแบบองค์รวมของชุมชนเพื่อรับมือกับภูมิอากาศจึงเป็นเรื่องที่ต้องมีการศึกษาในแต่ละพื้นที่แต่ละชุมชน โดยในชุมชนเองก็ยังอาจจะมีปัจจัยในเชิงองค์รวมที่เชื่อมโยงกับการรับมือในระดับปัจเจกอยู่ด้วย  ซึ่งถ้าปัจจัยและ/หรือมาตรการในเชิงองค์รวมนี้มีความสอดคล้องกับภูมิอากาศของพื้นที่ก็น่าจะช่วยเสริมให้ขีดความสามารถในระดับปัจเจกมีประสิทธิภาพมากขึ้น แต่ถ้าปัจจัยในระดับองค์รวมไม่สอดคล้องกับภูมิอากาศก็อาจจะกลับเป็นอุปสรรคบั่นทอนขีดความสามารถรับมือหรือเพิ่มความเปราะบางในระดับปัจเจกหรือระดับครัวเรือนก็ได้

องค์ความรู้ดั้งเดิมของท้องถิ่นมักจะมีวิวัฒนาการมาอย่างยาวนานในแบบที่สอดคล้องกับภูมิอากาศ ไม่ว่าจะเป็นรูปแบบวิธีการก่อสร้าง ผังเมือง เทคโนโลยี อาชีพ วิถีชีวิต การเพาะปลูก วัฒนธรรม การกินอยู่และการแต่งกาย เป็นต้น แต่กระบวนการโลกาภิวัตรที่เริ่มมาในช่วงศตวรรษที่ผ่านมาได้ทำให้ท้องถิ่นส่วนมากมีการเปลี่ยนแปลงทั้งในระดับรูปแบบภายนอกและระดับพื้นฐานภายในไปมาก ซึ่งบางส่วนเป็นความจำเป็นทางเศรษฐกิจ แต่บางส่วนก็เป็นไปเพราะความละเลยหรือไม่ตระหนักไม่ใส่ใจถึงวัตถุประสงค์หรือหลักการดั้งเดิมของรากเหง้าเหล่านั้น จึงทำให้องค์ความรู้จำนวนมากสูญหายหรือเปลี่ยนไป ส่งผลให้วิถีชีวิต ค่านิยมและเทคโนโลยีต่างๆ ที่เป็นที่นิยมในสังคมในปัจจุบันจึงมีแนวโน้มที่จะเบี่ยงเบนออกไปจากความสอดคล้องกับภูมิอากาศ 

ชุมชนที่มีฐานอยู่บนภาคการเกษตรและทรัพยากรธรรมชาติในจังหวัดต่างๆ ส่วนใหญ่ของประเทศจะมีทั้งครัวเรือนที่ใช้แนวทางเชิงธรรมชาติและเชิงเทคโนโลยีทั้งที่เป็นแบบผสมผสานและเชิงเดี่ยวอยู่ปะปนกัน ซึ่งทำให้ในระดับปัจเจกและระดับครัวเรือนนั้นแต่ละรายก็จะมีความเปราะบางและมีวิธีการรับมือกับลักษณะอากาศที่มากระทบกับตนที่แตกต่างกันไป ซึ่งถ้าไม่มีการจัดการหรือประสานที่เหมาะสมแล้ว มาตรการหรือวิธีการรับมือของบางรายบางกลุ่ม ก็ยังอาจจะกระทบต่อสมาชิกอื่นๆ ในสังคมก็ได้ ดังนั้นการรับมือในระดับปัจเจกจึงควรที่จะมีการจัดการ

นอกจากนี้มาตรการระดับชุมชนที่ตอบสนองต่อลักษณะอากาศได้ดีในภาพรวมนั้น ก็ไม่จำเป็นเสมอไปว่าจะดีกับสมาชิกทุกรายในชุมชนนั้น แต่อาจจะถึงกับส่งผลเชิงลบต่อสมาชิกบางรายก็ได้ ซึ่งก็อาจจะต้องมีมาตรการบรรเทาหรือชดเชยที่เหมาะสมเป็นธรรมอีกด้วย

การเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศจะทำให้รูปแบบของลักษณะอากาศของพื้นที่ในอนาคตมีความแตกต่างไปจากในปัจจุบัน เช่นในแง่ของความเฉลี่ย ความถี่และช่วงกว้างของความแปรปรวนเชิงเวลาและสถานที่ โดยสำหรับประเทศไทยภาพความเปลี่ยนแปลงน่าจะเริ่มเห็นได้อย่างชัดเจนในอีก 20-30 ปี ข้างหน้า ซึ่งอาจจะทำให้มาตรการ/ปัจจัยเพื่อการรับมือทั้งในระดับปัจเจกและระดับชุมชนที่สามารถลดความเปราะบางต่อลักษณะอากาศและภูมิอากาศในปัจจุบันอาจจะมีประสิทธิภาพที่แตกต่างไปในอนาคตถ้าภูมิอากาศเปลี่ยนแปลงไปจากปัจจุบัน

นอกจากนี้เงื่อนไขการพัฒนาและบริบททางเศรษฐกิจสังคมของพื้นที่ ของประเทศหรือแม้แต่ของโลกในอนาคตก็จะเป็นปัจจัยที่จะส่งผลต่อประสิทธิผลของมาตรการรับมือต่างๆ ของชุมชนอย่างมาก

เรื่อง :อานนท์ สนิทวงศ์ ณ อยุธยา จากเอกสาร การสร้างความเข้มแข็งของชุมชนในการรับมือกับลักษณะอากาศและสอดคล้องกับภูมิอากาศของท้องถิ่น